Vanuatu i gat naoia wan tul blong intanet we i saveh givim infomesen abaot ol jens blong klaemet mo environmen.
Hemi feswan we kaontri ia hemi gat blong helpem ol fiuja developmen plan.
Sasteinobol o strong mo gudfala developmen mo planing blong wan prodaktif sekta long Vanuatu, i dipen bigwan long gufala klaemet infomesen, folem klaemet jens.
Vanuatu Climate Future Portal emi nem blong niu intanet tul ya we Vanuatu Klaemet Infomesen blong Redy Adapt mo Protekt o VanKIRAP projek tru long Nasonal Dipatmen blong Meteo mo Geo-Hazards, mo wan saens risej institute blong Australia, CSIRO (Commonwealth Science and Industrial Research Organisation) i putum tugeta.
Long wik ia stat long mande, olgeta i ranem wan faef dei wokshop wetem ol faef key sekta ya long olsem wanem blong usum.
Prinsipol saentifik risej ofisa blong dipatmen, John Ruben i talem se tul ya i gat olgeta klaemet infomesen weh wan sekta i nidim blong mekem planing blong bitim 30 yia.
“Ol expert (olgeta wetem bigfala save) bihaen long tul ya, oli kam blo trenem ol wokman blong VMGD (Vanuatu Meteorologist mo Geo-Hazards) blo oli save hao blo oli usum tru lo tul, mo importantli oli save hao blo eksplenem ol infomesen.
“I gat infomesen blo ol fiuja weta/klaemet blo tempreja wetem renfol. Weh bai lo neks 30 yias, o neks 50 yias bai namba blo renfol bai i olsem wanem.
“Amaont blo tempreja bai i olsem wanem lo ol yias ya,” Mr. Ruben i talem.
Pakoa Leo weh i stadi bigwan long weta, klaemet mo agrikalja, i talem seh wetem Vanuatu Climate Future tul ya, agrikalja sekta i save lukluk long fud sekuriti folem klaemet jens.
“Tul ya hemi wan impoten tul we i save helpem yumi blo yumi advaesem ol fama.
“Mo lo saed blo disisen-making lo saed blong hae level, lo yumi lo ofis weh yumi saveh usum tul ya tu blo yumi mekem ol waes disisen taem yumi putum sam crops, o yumi wantem se wea ples nao bai yumi growem kofi lem lo fiuja, tul ya hemi save givim ol eria o lo ol eria koansel se ples ya nao bai i fitim blo crop ya, (wetem) tempreja o renfol blem i suitim crop ya blo i save kim wan optimum (stret/gud) helt o prodaksen.
“Hemia hemi wan disisen sapot tul we bai helpem yumi plante, wetem klaemet jens weh yumi stap fesem naia.
“Beh wetem tul ya hemi saveh helpem yumi blo yumi save mekem sam waes disisen,” Mr. Leo i talem.

FOTO: VBTC
Hemi talem se aim blong sekta emi olsem wanem blong karem infomesen blong tul ya i go daon long komuniti level.
“Ol data, ol graph mo ol infomesen we tul ya hemi providem i sta finis. Be naia wan impoten samting we yumi lo sekta i mas save nao, hemi how blo yumi brekem daon ol infomesen ya igo, yumi tokbaot infomesen igo lo wan fama o wan komuniti hao blo oli andastanem, blo oli act (mekem) lo sam lo ol adaptation praktisis.
“Yumi save gat ol gudfala graph o tul we i save providem ol gudfala infomesen, beh hao yumi usum gud lo ol infomesen ya, blo leftemap laef mo food security (kakai i stap oltaem) nao, hemi impoten tumas.” Mr. Leo i talem.
Aot long agriculture sekta i gat fiseris, pablik woks, wota mo turisim sekta we emi ol faef ki sekta we wan wik wokshop ya i fokas long olgeta, blong usum niufala tul blong intanet ya, Vanuatu Climate Future Portal.